Jak sama nazwa wskazuje (extra = poza, na zewnątrz; humus = gleba) ekshumacja oznacza wydobycie zwłok lub szczątków z grobu. Tego typu ingerencja w naturalny bieg rzeczy może wydawać się naruszeniem prawa człowieka do godnego spoczynku. Bywa jednak, że jest konieczna. Dokonuje się jej w celu przeprowadzenia oględzin sądowych lub lekarskich (ustalenie bądź potwierdzenie przyczyny zgonu) lub po to, by przenieść ciało do innego grobu (na przykład w godniejsze zdaniem rodziny miejsce). Osoby uprawnione do złożenia wniosku o ekshumację zwłok to przede wszystkim krewni: żyjący małżonek, krewni zstępni (dzieci i wnukowie zmarłego), krewni wstępni (rodzice zmarłego), krewni boczni do czwartego stopnia pokrewieństwa (rodzeństwo i kuzyni zmarłego), powinowaci w linii prostej do pierwszego stopnia (zięć, synowa, teściowie zmarłego), ale także osoba dobrowolnie się do tego zobowiązująca. Jak wygląda proces ubiegania się o ekshumację?
Moment wydobycia zwłok z grobu poprzedza zdobycie szeregu dokumentów. Pierwszą czynnością jest złożenie przez upoważnioną do tego osobę wniosku do Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego, zawierającego prośbę o ekshumację wraz z odpowiednim uzasadnieniem. Jeśli między członkami rodziny istnieje spór, uprawnienie do złożenia wniosku zyskuje osoba wskazana przez sąd. O zamierzonej ekshumacji należy zawiadomić zarząd cmentarza, z którego ekshumowane będą zwłoki. Rodzina musi udać się do administratora cmentarza w celu ustalenia terminu ekshumacji i wskazania miejsca, gdzie osoba ekshumowana jest aktualnie pochowana. Do administracji dostarcza się ponadto zgodę Sanepidu na przeprowadzenie ekshumacji, zgodę najbliższej rodziny na otwarcie grobu i ekshumację oraz wystawione przez zarząd cmentarza docelowego oświadczenie o planowanym przyjęciu szczątków osoby ekshumowanej. W związku z tym zarząd cmentarza, na który będą przenoszone szczątki, musi potwierdzić istnienie miejsca i zweryfikować prawo do pochowania osoby ekshumowanej. Do administracji cmentarza, gdzie mają zostać pochowane szczątki, dostarcza się akt zgonu oraz zaświadczenie o wcześniejszym pochowaniu na cmentarzu, gdzie nastąpi ekshumacja, wystawione przez zarząd cmentarza wyjściowego. O terminie dostarczenia szczątków powinno się poinformować odpowiednio wcześnie zarząd cmentarza, na który będą one przeniesione, oraz dom pogrzebowy, który zajmie się transportem i zapewni worek ekshumacyjny, skrzynkę ekshumacyjną lub trumnę. Po odbiorze karty zgonu należy przekazać ją zarządowi cmentarza, na którym ciało zostanie ponownie pochowane.
Ekshumacja zwłok i szczątków jest dopuszczalna w okresie ekshumacyjnym, a więc od 16 października do 15 kwietnia. Inspektor sanitarny może jednak pozwolić na wykonanie ekshumacji w innym czasie, oczywiście przy zachowaniu odpowiednich środków ostrożności. Ekshumację przeprowadza się ze względów bezpieczeństwa we wczesnych godzinach rannych, kiedy na cmentarzu znajduje się niewiele osób. Zanim dojdzie do wydobycia zwłok, ustala się, czy uległy one mineralizacji (czas mineralizacji zależy przede wszystkim od rodzaju gleby). Przyjmuje się, że proces rozkładu zwłok kończy się przeciętnie po upływie dziesięciu lat, ale w glebie gliniastej i mokrej całkowita mineralizacja zwłok wydłuża się do dwudziestu, a nawet trzydziestu lat. Zwłoki ekshumowane przed upływem okresu mineralizacji wydobywa się wraz z trumną, którą bez otwierania umieszcza się w skrzyni wybitej blachą, w szczelnie zamkniętym worku z nieprzepuszczalnego tworzywa sztucznego, odpornego na uszkodzenia mechaniczne. Na miejscu ponownego pochowania trumnę wydobywa się ze skrzyni i chowa się bezzwłocznie na cmentarzu bez jej otwierania. Po dostarczeniu trumny worek zdejmuje się i spala. W przypadku ekshumacji wykonywanej po upływie okresu mineralizacji wydobyte szczątki wraz z resztkami trumny umieszcza się w nowej trumnie i przygotowuje do przewozu. Zwłoki lub szczątki wywożone po ekshumacji za granicę Rzeczypospolitej Polskiej również zamyka się w nowej trumnie. Zdarza się, że okoliczności wymagają wydobycia zwłok w celu ustalenia lub potwierdzenia przyczyny śmierci. Oględzin zwłok dokonuje się wówczas po ich wyjęciu z grobu. Dochodzi do tego także wówczas, gdy bezpośrednio po śmierci zrezygnowano z sekcji zwłok i nie ustalono przyczyny śmierci, a wyszły na światło dzienne nowe okoliczności, na przykład pojawiła się informacja o możliwości popełnienia przestępstwa. Ekshumacja zwłok może dotyczyć samych zwłok lub tylko szczątków ludzkich. W zależności od tego, w jakim stanie są zwłoki, można odczytać z nich różne, użyteczne dla ewentualnego śledztwa informacje. Zwłoki zeszkieletowane pozwalają na określenie wieku, wzrostu, płci, a dzięki informacjom o złamaniach i przebytych chorobach ułatwiają identyfikację osobniczą. Zwłoki gnilnie przeobrażone pozwalają na rozpoznanie niektórych schorzeń i umożliwiają pobranie tkanek do dalszego badania biologicznego i toksykologicznego. Ekshumacja jest użyteczna również wtedy, gdy zachodzi potrzeba identyfikacji człowieka na podstawie uzębienia, kośćca, a więc wówczas gdy od śmierci minęło już wiele lat.
Ekshumacja ciała lub szczątków jest równoznaczna z rezygnacją z miejsca pochowania osoby razem z ewentualną rezerwacją do tego miejsca przypisaną, dlatego też musi to być decyzja przemyślana. Przed właściwym aktem ekshumacji warto zadbać o wszystkie szczegóły, aby nic nie zakłóciło czynności ekshumacyjnych i zmarły mógł ponownie spocząć w godnym dla siebie miejscu.